گروه دانشگاه -زینب امیدی: در سال‌های اخیر، پژوهش‌های علمی در ایران با چالش‌های جدی مواجه شده‌اند که آثار آن به وضوح در تولید مقالات علمی، کیفیت پژوهش‌ها و همکاری‌های بین‌المللی نمایان است. در این میان، سال 2023 به‌عنوان یک نقطه عطف در تحلیل وضعیت پژوهشی کشور، نمایانگر کاهش 5.3 درصدی در تعداد مقالات منتشر شده است. این کاهش نه‌تنها نشان دهنده مشکلات در تخصیص منابع مالی و بودجه پژوهشی است، بلکه همچنین از کمبود زیرساخت‌های مناسب، مشکلات سیاسی و اجتماعی و محدودیت‌های جدی در زمینه تعاملات علمی بین‌المللی حکایت دارد.مهم‌ترین عوامل مؤثر در کاهش تولیدات علمی ایران، از کمبود بودجه پژوهشی و تخصیص ناچیز آن (تنها 0.5 درصد از تولید ناخالص داخلی) تا بحران‌های اقتصادی و محدودیت‌های ناشی از تحریم‌ها را می‌توان برشمرد. به علاوه، مشکلات در زمینه پژوهش‌های بین‌المللی و کاهش همکاری‌های علمی با کشورهای دیگر نیز از دلایل اساسی این روند منفی به‌حساب می‌آید. کاهش مشارکت پژوهشگران ایرانی در پروژه‌های بین‌المللی، محدودیت دسترسی به منابع علمی خارجی و فضای نامناسب سیاسی برای تعاملات جهانی، در کنار بحران‌های داخلی مانند مسائل اقتصادی و اجتماعی، همه دست به دست هم داده‌اند تا شاهد یک کاهش چشمگیر در تولیدات علمی کشور باشیم. این گزارش به تحلیل این روندهای نگران‌کننده و بررسی علل و پیامدهای آن‌ها می‌پردازد.
کاهش 5.3 درصدی تولید مقالات پژوهشی ایران در سال 2023
یکی از شاخص‌های اساسی پیشرفت و توسعه علمی در کشورهای مختلف، میزان تولید مقالات علمی و پژوهشی است. طبق گزارش‌های اخیر، تولید مقالات پژوهشی ایران در سال 2023 نسبت به سال‌های گذشته با افت 5.3 درصدی مواجه شده است. در 5 سال گذشته، ایران به‌طور متوسط رشد 2 تا 3 درصدی در تولید مقالات علمی داشته است. به‌عنوان مثال، در سال 2022، ایران حدود 43,000 مقاله علمی منتشر کرده بود که این رقم در سال 2023 به 40,700 مقاله کاهش یافته است.
این کاهش 5.3 درصدی با مقایسه عملکرد سال 2022 و 2023، به‌ویژه با توجه به روند رشد مقالات علمی کشورهای همسایه ایران و کشورهای پیشرفته، نگران‌کننده است. در مقایسه، کشورهای همسایه مانند ترکیه و پاکستان به ترتیب شاهد افزایش 6% و 4% در تولید مقالات خود بوده‌اند. این کاهش چشمگیر در تولیدات علمی ایران می‌تواند نتیجه عوامل مختلفی باشد که در ادامه به تفصیل بررسی می‌شوند:
عدم تخصیص منابع مالی مناسب: یکی از عوامل مهم در کاهش تولید مقالات علمی، تخصیص ناکافی بودجه به پروژه‌های پژوهشی است. نبود حمایت‌های مالی و کمبود امکانات تحقیقاتی باعث شده است که پژوهشگران ایرانی نتوانند به طور مؤثر به انجام تحقیقات و تولید مقالات علمی بپردازند.
کمبود زیرساخت‌ها و تجهیزات: به‌طور معمول پژوهش‌های علمی نیازمند دسترسی به تجهیزات و آزمایشگاه‌های پیشرفته هستند. محدودیت‌های موجود در این زمینه نیز بر کیفیت و کمیت پژوهش‌ها تأثیر منفی گذاشته است.
مشکلات اجتماعی و سیاسی: مسائل اجتماعی و سیاسی داخلی و بین‌المللی نیز می‌توانند در کاهش تمایل پژوهشگران به انجام تحقیقات تأثیرگذار باشند. شرایط اجتماعی و محدودیت‌های اقتصادی می‌تواند انگیزه پژوهشگران را کاهش دهد.
عدم تخصیص بودجه پژوهشی کافی و تحقق 0.5% از هدف 2% در سال 2023
بحران دیگری که موجب کاهش چشمگیر مقالات علمی در ایران شده، کمبود بودجه پژوهشی است. بر اساس آمارهای موجود، هدف تخصیص 2 درصد از تولید ناخالص داخلی (GDP) به تحقیق و توسعه در ایران در سال 2023 تنها به 0.5 درصد تحقق یافته است. این رقم نشان‌دهنده شکاف عمیق میان اهداف کلان کشور و واقعیت‌های عملی است.
در حالی‌که کشورهایی مانند کره جنوبی و ژاپن به‌ترتیب 4.8% و 3.2% از GDP خود را به پژوهش‌های علمی تخصیص داده‌اند، این فاصله نشان‌دهنده ضعف شدید در حمایت مالی از بخش‌های تحقیقاتی ایران است.
اختصاص نیافتن بودجه کافی به حوزه‌های تحقیقاتی، تأثیرات منفی زیادی بر وضعیت پژوهش‌ها در کشور دارد. پژوهشگران نیاز به تأمین منابع مالی برای انجام تحقیقات دارند، اما در شرایطی که تخصیص بودجه در حد مطلوب نیست، پروژه‌های علمی با اختلال مواجه می‌شوند.
وضعیت اقتصادی کشور و فشارهای مالی به سازمان‌های دولتی و خصوصی موجب کاهش سرمایه‌گذاری در بخش‌های پژوهشی شده است. عدم دسترسی به منابع مالی برای تأمین تجهیزات، نیروی انسانی متخصص و برگزاری کنفرانس‌ها و همایش‌های علمی، فعالیت‌های پژوهشی را به چالش کشیده است.
